विद्यालय होस् त डहु माविजस्तो, हेडसर–दलबहादुर जस्तो

रामेछाप, ११ मघ । दुर्गम गाउँको सामुदायिक विद्यालय । विद्यालय कस्तो होला ? शैक्षिक अवस्था कस्तो होला ? सहज जवाफ आउँछ– ‘विद्यालयका अवस्था भद्रगोल, शैक्षिक अवस्था अस्तव्यस्त, विद्यार्थी संख्या न्यून ।’

यदि तपाईँले डहु माध्यामिक विद्यालय बेथानको बारेमा यो जवाफ दिनुभयो भने गलत हुने छ । डहु माविको सन्दर्भमा तपाईँको जवाफ हुनुपर्छ– ‘चिटिक्क परेको विद्यालय, अत्यन्त सुव्यवस्थित र गुणस्तरीय शिक्षा, भरिभराउ विद्यार्थी ।’

रामेछापको दुर्गम गाउँ सुनापति गाउँपालिका–४ बेथानको डहु माध्यमिक विद्यालय अहिले नमुना विद्यालय बनेको छ । यो विद्यालय अहिले शैक्षिक अध्ययन भ्रमणको राष्ट्रिय स्तरको गन्तव्यको थलो नै बनेको छ । विद्यालयलाई विद्यार्थी अभाव होइन, विद्यार्थीको कसरी व्यवस्थापन गर्ने भन्ने चिन्ता छ ।

डहु माविले गरेको चमत्कारिक प्रगति हेर्न अहिले देशका विभिन्न स्थानीय तहका जनप्रतिनिधि तथा विद्यालय व्यवस्थापन समितिका पदाधिकारी, शिक्षक, विद्यार्थी र सरकारी अधिकारीहरू दैनिक जसो आउने गर्दछन् । ‘दैनिकजसो कहीँ न कहीँको टोली आइरहेको हुन्छ, कहिलेकहीँ त तीन चारवटा टोली पनि आउँछन्’, विद्यालयका प्रधानाध्यापक दलबहादुर बल तामाङले भन्नुभयो ।

डहु मावि बेथानले शैक्षिक क्षेत्रमा सपना जस्तो लाग्ने प्रगति गरेको छ । विद्यालयले १५ वर्षको बीचमा कसैले नसोचेको प्रगति गरेको छ । त्यसैले डहु माविको मोडल सबैको लागि उदाहरण बनेको छ ।

भौतिक र शैक्षिक अवस्था अति नाजुक रहेको सो विद्यालयमा २०६४ सालमा प्रधानाध्यापक जिम्मेवारी सो गाउँका मात्र होइन सोही विद्यालयमा पढेका दलबहादुर बलले लिनुभयो । ‘न भवन, न डेक्स बेञ्च, न पर्याप्त विद्यार्थी न गुणस्तरीय शिक्षा, एसएलसीमा सबै विद्यार्थी फेल, त्यस्तो अवस्थामा विद्यालयको प्रधानाध्यापक भएँ, त्यतिबेला प्रधानाध्यापकको जिम्मेवारी दिँदा सबैले खिसी गरेका थिए’, विगत सम्झँदै बलले भन्नुभयो ।

त्यहीँ खिसी दलबहादुरको लागि इख बन्यो, अनि शिक्षा सुधारका लागि काम गर्ने प्रेरणाको स्रोत पनि । ‘त्यो कुरा मलाई नराम्रोसँग गढ्यो, केही गर्नुपर्छ, खिसी गर्नेहरूलाई देखाउनुपर्छ भनेर लागेँ, सायद मलाई समयले पनि साथ दियो, शिक्षक, अभिभावक, विद्यार्थी सहयोगी सबैको साथ भयो, अन्य कुरा पनि मिल्यो । त्यस्तो विद्यालयलाई यो अवस्थामा ल्याउन सकियो’, उहाँले भन्नुभयो ।

दलबहादुरले जसरी सजिलै प्रगतिको कथा सुनाए त्यति सजिलै भने विद्यालय परिवर्तन भएको होइन । विद्यालय परिवर्तनमा उहाँको र विद्यालयका शिक्षकको सबै समय खर्च भएको छ । दलबहादुरको त १५ वर्षभन्दा बढीको रात÷दिन यही विद्यालय सुधारमा बितेको छ । आफ्नो घरमा जान समेत भ्याउनुभएको छैन । कतिपय रात विद्यालयका लागि नसुतेर कटाउनुभएको छ । कतिपय दिन दुनियाँले निराश बनाउँदा पनि केही गरेरै छाड्छु भनेर दौडिएका छन् । त्यसैले त विद्यालय आजको अवस्थामा पुगेको छ ।

दलबहादुर र उहाँको टिमले लगातार १० वर्षको मेहनतपछि परिणाम देखिन लाग्यो । सो विद्यालयमा पढ्ने विद्यार्थी पहिलाको एसएलसी र अहिलेको एसइई परीक्षामा फेल हुन छाडे । सबै विद्यार्थी पास, पास मात्र होइन सबै विद्यार्थी प्रथम श्रेणीमा उत्तीर्ण ।

कुनैबेला एक÷दुई जना विद्यार्थी पास हुँदा पनि हर्ष मनाउने विद्यालय कुनै वर्ष जिल्लाको सर्वोत्कृष्ट विद्यालय हुन नसक्दा चिन्ता गर्ने अवस्थामा पुग्यो । विद्यार्थी पास मात्र गराउन चिन्ता बोक्ने विद्यालय अब कुनै न कुनै विद्यार्थीले एसइईमा ४ जिपिए नल्याउने हुन् कि भन्ने चिन्ता गर्ने अवस्थामा पुग्यो । अनि भएन सपना जस्तो प्रगति ?

अहिले डहु मावि पुग्ने जोकोही पनि लोभिन्छन् । विद्यालय चटक्क सिँगारेर राखिएको छ । विद्यालयको आँगनमा नै फूल बगैँचा छन् । कुनै विद्यार्थीले ती फूल टिप्दैनन्, भाँच्दैनन् । विद्यार्थीले नै बगैँचा जोगाउँछन्, पानी हाल्छन् । आँगनमा कसैले फोहोर फाल्दैनन् । कतै कसैले झारेका रहेछन् भने जसले देख्यो उसैले टिप्छन् ।

विद्यालयका कोठा र सिँढीमा समेत कार्पेट ओछ्याइएको छ । विद्यार्थीहरू बाहिर नै जुत्ता खोलेर कक्षमा प्रवेश गर्छन् । कक्षा कोठामा ठुलो कक्षामा पढ्ने विद्यार्थीका लागि एक विद्यार्थी एक कुर्सीको व्यवस्था छ ।

११ र १२ पढ्ने विद्यार्थीलाई एक विद्यार्थी एक ल्यापटप छ । सबै कक्षमा डिजिटल प्रविधिबाट पठन पाठन हुन्छ । आवश्यकताअनुसार ल्याबको व्यवस्था छ । ‘एक हिसाबले पेपरलेस कक्षा बनिसकेको छ’, प्रअ दलबहादुरले भन्नुभयो ।

प्रधानाध्यापकको जिम्मा लिएपछि दलबहादुरले पाँच वर्ष निक्कै मेहनत गर्नुपर्‍यो । २०७० सालसम्म विद्यालयको लागि भवन, फर्निचरलगायतका पूर्वाधार जुटाउन उनले निक्कै संघर्ष गर्नुपर्‍यो । पाँच वर्षको बीचमा पूर्वाधार बने, विद्यार्थी थपिँदै गए । शैक्षिक अवस्था पनि सुधार हुँदै गयो ।

२०७० सालदेखि हरेक वर्षको एसएलसी र एसइई परीक्षामा डहु माविका विद्यार्थीले जिल्लामा सर्वोत्कृष्ट स्थान हासिल गरेका छन् । त्यसयता सो विद्यालय पढ्ने कुनै पनि विद्यार्थीले अनुत्तीर्ण हुनुपरेको छैन । विद्यालयले पछाडि फर्केर हेर्नुपरेको छैन । सो विद्यालयका विद्यार्थीले पटक पटक एसइईमा ४ जिपिए प्राप्त गरेका छन् ।

पढाइमा यो सफलता त्यतिकै भने प्राप्त भएको होइन । विद्यालयमा हरेक दिन बिहान ६ बजेदेखि बेलुका ६ बजेसम्म पढाई हुन्छ । तर, एउटा शिक्षकले चारदेखि पाँच पिरियडभन्दा धेरै पढाउनु पर्दैन । शिक्षकले पढाउने समय कहिले बिहान ६ बजे पनि पर्न सक्छ, कहिले साँझ पाँच बजे पनि पर्न सक्छ । दरबन्दीभन्दा बढी शिक्षक पनि छैनन्, उनीहरूलाई थप पारिश्रमिक दिइएको पनि छैन, थप घण्टी पढाउनु पनि पर्दैन । वैज्ञानिक हिसाबले उनीहरूको घण्टी व्यवस्थापन गरिएको छ ।

शिक्षक तिनै हुन् सरकारी दरबन्दीका । केही निजी श्रोतका छन् । अरू सामुदायिक विद्यालयमा जति शिक्षक छन्, डहुमा पनि त्यति नै हुन् । अन्य विद्यालयमा जुन योग्यताका शिक्षक छन्, त्यहाँ पनि तिनै हुन् । फरक यत्ति हो, डहुका शिक्षक मेहनेत गर्छन् । सिकाइका नयाँ विधि प्रयोग गर्छन् । पठनपाठनलाई प्राथमिकतामा राख्छन् । विद्यालयमा पढ्ने, पढाउने र सिक्ने, सिकाउनेबाहेक अरू कुरै हुँदैन ।

विद्यालयमा होस्टेलको व्यवस्था छ । अहिले सो विद्यालयको होस्टेलमा बसेर पढ्न कोटामा पर्खनुपर्छ । ‘यस शैक्षिक सत्रमा २८२ जना विद्यार्थी होस्टेल बसेर पढिरहेका छन्, अर्को शैक्षिक सत्रको लागि २५ जना विद्यार्थी थप्दैछौँ, त्यसका लागि भर्खरै सूचना निस्किएको छ, माग धेरै छ, तर हामीले थप विद्यार्थी राख्न सक्ने अवस्था छैन’, दलबहादुरले भन्नुभयो ।

विद्यालयमा शिशु कक्षादेखि १२ कक्षासम्म अहिले ५५१ जना विद्यार्थी छन् । यस वर्ष केही विद्यार्थी थप्ने योजना दलबहादुरको छ ।

बाहिरका शिक्षकलाई विद्यालयकै होस्टेलमा बस्ने व्यवस्था मिलाएको छ । शिक्षकहरू विद्यार्थीसँगै होस्टेलमा बस्छन् । विद्यार्थीलाई बिहान बेलुका पढाउँछन् । त्यसबापत विद्यालयले शिक्षकहरूलाई होस्टेलमा नै खानको व्यवस्था गरिदिएको छ । प्रअ दलबहादुरको घर नजिकै छ, तर उहाँ सधैँ विद्यालयमा नै बस्नुहुन्छ । ‘ होस्टेलमा यति धेरै विद्यार्थी छन्, व्यवस्थापन लगायतका विभिन्न काम गर्नुपर्छ, त्यसैले घर जानै भ्याइँदैन’, उहाँले भन्नुभयो ।

विद्यालयमा होस्टेलमा बस्ने छात्रहरूको कोठामा एक शिक्षक र छात्राको कोठामा एक शिक्षिका रातिसँगै सुत्नु सुत्छन् । शिक्षक शिक्षिकाले विद्यार्थीलाई छाड्दै छाड्दैनन् । जसले गर्दा होस्टेलमा बस्ने विद्यार्थी बिग्रेलान् भन्ने अभिभावकलाई कुनै चिन्ता छैन । आफ्नो घरमा जस्तै सुरक्षित छन् । शिक्षक शिक्षिकाहरू पालो मिलाएर होस्टेलमा बस्छन् ।

विद्यार्थीको स्वास्थ्य उपचारका लागि विद्यालय आफैँले होस्टेल रहेकै भवनमा स्टाफ नर्ससहितका क्लिनिक सञ्चालन गरेको छ । विद्यार्थीलाई त्यहीँबाट प्राथमिक उपचार सेवा उपलब्ध हुन्छ । थप बिरामी परे भने बाहिर पठाइन्छ ।

‘पहिला प्रदेश सरकारले एक विद्यालय एक नर्स कार्यक्रमअन्तर्गत एक जना नर्स दिएको थियो, त्यो पद रिक्त भएपछि प्रदेशले पठाएन, विद्यालय आफैँले नर्स र औषधि व्यवस्थापन गरेर सेवा सञ्चालन गरेको छ’, उहाँले भन्नुभयो ।

सो विद्यालयमा अहिले १६ भन्दा बढी जिल्लाका विद्यार्थी होस्टेलमा बसेर पढिरहेका छन् । स्थानीय विद्यार्थी घरबाट नै विद्यालय आउजाउ गर्छन् ।

काठमाडौँ, ललितपुर, भक्तपुर, काभ्रेलगायतका जिल्ला तथा तराईका जिल्लाबाट समे विद्यार्थी यो विद्यालयमा पढ्न आएका छन् । रामेछापको सदरमुकाम मन्थलीका विद्यार्थी समेत यो गाउँको विद्यालयमा होस्टेल बसेर पढ्न पुगेका छन् । ‘विद्यार्थीको चापका कारण होस्टेल भवन थप गर्नुपर्ने भएको छ, यसको लागि स्रोत खोजी रहेका छौँ’, प्रअ दलबहादुरले भन्नुभयो ।

७७ जिल्लाका विद्यार्थीलाई एउटै छानोमुनि ल्याउने सपना दलबहादुरको छ । त्यस्तै, रामेछाप जिल्लाका एक पालिकाका दुई जना विद्यार्थीलाई निःशुल्क होस्टेलसहित पढाउने कार्यक्रम विद्यालयले राखेको छ । सोहीअनुसार केही विद्यार्थी पढिरहेका छन् । ‘कम्तिमा ७७ जिल्लाका ७७ जना विद्यार्थीलाई निःशुल्क आवाससहित यो विद्यालयमा ल्याएर पढाउने इच्छा छ’, उहाँले भन्नुभयो ।

डहु गाउँलाई नै शैक्षिक हब बनाउने दलबहादुरको योजना छ । देशभरिका विद्यार्थीलाई डहुमा ल्याइ होमस्टेमा राख्ने, कम्तिमा एक घर एक विद्यार्थीको अवधारणा दलबहादुरको छ ।

‘एक जना विद्यार्थीलाई एक घरले राख्छ, उनीहरू त्यहीँ बस्छन्, घरमा जे पाक्छ, त्यही खान्छन्, त्यसो हुँदा सामाजिक संस्कार पनि सिक्छन्, सामान्य खर्च गरेर पढ्छन् पनि’, दलबहादुरले भन्नुभयो ।

विद्यालयले पढाइसँगै विद्यार्थीलाई व्यवहारिक ज्ञानसँग पनि जोडेको छ । होस्टेल र विद्यालयको आँगनमा रहेका फूलबारी व्यवस्थापन, पानीको व्यवस्था सबै विद्यार्थीले नै गर्छन् ।

होस्टेलमा पढ्ने विद्यार्थीलाई तरकारी उत्पादन गर्न यसवर्षदेखि कृषि फार्म सुरु गरिएको छ । त्यस्तै, मासु उत्पादनको लागि कुखुरा फार्म र होस्टेलमा उब्रिएको खाने कुरा व्यवस्थापन गर्न बङ्गुर फार्म सुरु गरिएको छ । ‘यसवर्ष २ रोपनीमा तरकारी लगाएका छौँ, ३ सय जति कुखुरा हालिएको छ, ११ वटा बङ्गुर छन्, यसलाई विस्तार गर्दै लैजाने योजना छ’, उहाँले भन्नुभयो ।

सो विद्यालयमा अहिले माध्यमिक तहसम्म अङ्ग्रेजी माध्यमा नै पढाइ हुन लागेको छ । अहिले प्राविधिक धारमा कक्षा १२ सम्म कम्प्युटर इञ्जिनियरिङ पढाइ हुन्छ । विद्यालयमा कक्षा चारदेखि नै कम्प्युटरको ज्ञान दिइन्छ ।

विद्यालय गाउँको होस् वा सहरको । राम्रो शिक्षा दिन सक्यो भने विद्यार्थी आउँछन् भन्ने उदाहरण यो दुर्गम गाउँको विद्यालय बनेको छ । सामुदायिक विद्यालयमा विद्यार्थी घटे भनेर एकोहोरो रटान गर्नेले डहु माविबाट पाठ सिक्ने हो कि ?